به گزارش اتحادیه قالیبافان تبریز در این مقاله سعی بر آشنایی با چندین اصطلاح فرشی شده است.

گره ( بافت ) پيچش نخ پرز با ترتيبي خاص به دور تارها را گره گويند . گره زدن و ايجاد نقش به وسيلة آن ها ، اساس كار قاليبافي است . 

گره ( انواع ) گره داراي انواعي است . بافندگان قالي نخ پرز را به گونه هاي مختلف بر تارها گره مي زنند كه مهمترين انواع گره بر دو گونه است : 
الف . گره متقارن – در اين نوع گره نخ پرز به دور هر دوتار زير و رو مي پيچد وشكلي متقارن به وجود مي آورد . 
ب . گره نامتقارن – در اين نوع گره نخ پرز فقط به دور يك تار مي پيچد وشكلي نامتقارن به وجود مي آورد . 
نا متقارن ( گره) اين نوع گره به گره فارسي نيز معروف است . در اين نوع گره نخ پرز به درو يكي از تارها مي پيچد لذا شكلي نامتقارن به وجودمي آورد . اين گره بين بافندگان نواحي خراسان ، قم ، اراك ، اصفهان ، كرمان ، مناطق ديگر رايج است . 
متقارن (گره ) اين نوع گره به گرة آذري ( تركي ) نيز معروف است . در اين گره ، نخ پرز به دور هر دو تار زير و رو مي پيچد و شكلي متقارن بوجودمي آورد . اين گره از استحكام بيشتري برخوردار است و بين بافندگان شمال غربي و غرب كشور و برخي از عشاير فارس و بعضاً در خراسان و كرمان متداول است . 
نيمه عرضي قالي نيمي از بخش بالايي يا پاييني قالي كه به وسيلة محور تقارن عرضي از نيمة ديگر جدا شده است . 
نيمة طولي قالي نيمي ازقالي كه به وسيلة محور تقارن طولي قالي از نيمة ديگر جدا شده است . 
نيم ترنج نقشي از يك نيمة طولي يا عرضي ترنج است . نيم ترنج معمولاً در كناره هاي متن قالي طراحي مي شود . 
نيلوفر آبي يا ( نخل باد بزني ) ، نقشي از گل نيلوفر آبي است كه استفادة از آن به عنوان يك عنصر تزييني از دورة هخامنشي متداول بوده است . شكل ظاهري آن به صورت دايرة ناقص است و گل هاي شاه عباسي تكامل يافتة اين نقش مي باشند . 
نوار از دو خط موازي كه معمولاً از هم فاصلة كمي دارند تشكيل شده است و به عنوان جدا كنندة بخش هاي مختلف طرح قالي مورد استفاده قرار مي گيرد . نوار ها با خطوط راست و منحني طراحي مي شوند . نوارها به عنوان جداكنندة حاشيه ها ازهم و يا سازندة شكل كلي لچك و ترنج و جداسازي اين بخش ها از متن قالي كاربرد دارند . 
نوار برگدار نواري كه يكي از خطوط ان به صورت كنگره هاي برگ طراحي شده باشد . ← نوار 
نوار دندانه دار نواري كه يكي از خطوط آن به صورت مضرّس و هفت و هشت طراحي شده است . ← نوار 
نوار كتيبه دار در برخي موارد عرض نوارهاي جداكننده به اندازه اي است كه قاب هاي به شكل مستطيل ، لوزي ، موج ، شمسه را در خود جاي داده و معمولاً با اشعار ، آيات قرآني و عبارات و جملات مورد نظر تكميل شده است . ← نوار 
نگارگري نقاشي سنتي دوران اسلامي با دو هدف كتاب آرايي وايجاد مرقعات ( قطعات زيباي نقاشي ) كه در طراحي ، تركيب بندي ، قلم گيري ، رنگ گذاري و بهره گيري از نقوش اصيل سنتي داراي سبك هاي مختلفي است . درنگار گري مكاتب مختلفي شكل گرفت كه مكاتب بغداد ، هرات ، تبريز ، قزوين ، اصفهان و شيراز از جمله آن ها است . 
نگاره يا ( نقش) مجموعة نقش مايه هاو بن نگاره هاي يك نقش را گويند . تركيبي از نگاره هاي مختلف نظير نقوش گياهي ، حيواني ، انساني تشكيل دهندة طرح قالي است . 
نقشة قالي دستورالعمل اجرايي بافت است . طرح قالي روي كاغذهاي شطرنجي پياده شده و رنگ آميزي و نقطه گذاري مي شود . معمولاً نقشه هاي حاشيه ، متن و يا واگيره ها به صورت جداگانه در اختيار بافنده قرار مي گيرد . نقشة قالي به صورت هاي مختلف چون سراسري ، يك دوم ، يك چهارم و واگيره اي طراحي مي شود . در برخي مناطق دستورالعمل بافت عبارت است قطعه اي از قالي بافته شده كه به صورت الگو مورد استفادة بافنده قرار مي گيرد . ← ارنگ 
نقشه بافي بافتن قالي بر اساس نقشة ازقبل تهيه شده . استفادة از نقشه معمولاً به وسيلة بافندگان شهري و يا كارگاه هاي بزرگ قاليبافي مورد استفاده قرار مي گيرد . نقشة سراسري نقشه اي از طرح قالي كه بخشي تكراري و قرينه ندارد و براي كل قالي نقشه اي تمام و سراسري تهيه شده است . اين گونه نقشه ها براي طرح هاي منظره اي ، باغي ، مجلسي ، درختي و امثال آن تهيه مي شود . در برخي موارد نيز نقشة متن قالي به صورت سراسري است در حاليكه نقشة حواشي به صورت واگيره اي تهيه شده است . 
نقشة يك دوم نقشه اي است كه طرح نيمة طولي يا عرضي قالي را نشان م يدهد . و بافت قالي بر اساس آن انجام مي گيرد . در واقع طرح نيمة ديگر قالي قرينة نيمه اي خواهد بود كه طرح آن تهيه شده است . 
نقشة يك چهارم نقشه اي است كه يك چهارم از طرح كلي قالي را نشان مي دهد و بافت قالي بر اساس آن انجام مي شود . در واقع طرح قالي داراي محور تقارن عرضي و طولي است . 
لوار بخش ساده بافي شده كه دور تا دور قالي و درحد فاصل شيرازه و حواشي است . اگر چه اين بخش معمولاً به رنگ زمينة متن و يا زمينة حاشية پهن ساده بافي مي شود وليكن در برخي از قالي ها از جمله قالي هاي عشاير فارس با نقوشي ظريف و ساده نظير نقوش هندسي و عروسكي نيز همراهي مي شود . 
قوس محرابي شكل
نقش قوسي كه به شكل محراب طراحي شده است . معمولاً دو ستون يانيم ستون در زير قوس طراحي مي شودكه نگهدارندة طاق نماي محراب مي باشد . 
محل قاليچه هاي بافت اطراف شهر محلات و اراك از جمله مشك آباد به نام محل معروف است . در قديم منطقه اي به اين نام وجود داشته قاليهاي آن مشهور و مركز داد وستد بوده است . 
كلگي نوعي قالي كم عرض ولي كوتاهتر و پهن تر از كناره . سرانداز را كه يكي از پنج قطعه قالي ( دست فرش ) است نيز كلگي نامند . 
گلداني دو طرفه ( طرح ) طرحي از قالي كه معمولاً نقشة آن به صورت يك دوم تهيه مي شود . در اين طرح در بالا و پايين متن قالي گلدان هايي قرار دارند كه نسبت به هم قرينه هستند . در نتيجه از دو سمت بالا و پايين قالي گلدان ها قابل مشاهده هستند . 
طول قالي جانبي از قالي كه موازي تارهاي آن است و درازاي آن از عرض قالي بيشتر است . در موارد استثنايي نظير قاليچه هاي تابلويي طول قاليچه همسو با پودها و عمود بر تارها مي باشد . 
عرض قالي جانبي از قالي كه عمود بر تارهاي آن و همسو با پود ها است و درازاي آن كمتر از طول قالي است . درموارداستثنايي نظير قاليچه هاي تابلويي عرض قاليچه در راستاي تارها مي باشد . 
گرفن و گير درگيري و جنگ و جدال حيوانات گوناگون و بعضاً جدال انسان و حيوان را گرفت و گير گويند . اين درگيري معمولاً بين حيواناتي از قبيل شير و گاو ، شيردال و گوزن ، شير و پلنگ ، اژدها و سيمرغ ، ( حيوانات افسانه اي ) شير و آهو و .... واقع مي شود و حيوانات به گونه اي طراحي مي شوند كه پنجه بر اندام هم انداخته و بعضاً دندان هاي تيز خود را بر بدن حريف فرو برده اند . اين نقش از نقش برجسته هاي دوران هخامنشي الهام گرفته شده كه شير به عنوان نمادي از خير بر اندام گاو كه نمادي از پليدي است جنگ انداخته است در دوران صفويه اين طرح به اوج خود رسيد و در اغلب هنرهاي دستي چون قالي ، پارچه ، قلمزني و ... خودنمايي كرد . 
گلچه گل هاي كوچكي كه در ميان نقوش اصلي طراحي مي شوند . گلچه ها معمولاً داراي سه تا هشت گلبرگ مي باشند و به عنوان نقشمايه در تزيين نوارهاي جداكنندة حواشي نيز مورد استفاده قرار مي گيرند . 
لانه پرستويي ( طرح ) طرحي از قالي اصيل سنه كردستان كه از تكرار لانة پرستو و دسته گلها يا گلدان هاي تكرار شده در سراسر متن تشكيل شده است . 
لچكي طرّه دار طرحي از قالي كه فاقد ترنج است و لچك هاي آن داراي طرّه مي باشد . مراجع شود به ← طرّه 
لچكي طرحي از قالي كه فاقد ترنج باشد و متن آن فقط داراي چهار لچك است . 
لچكي تسخيري طرحي از قالي كه فاقد ترنج است و نقوش حواشي يا لچك هاي آن به صورت تسخيري طراحي شده است . مراجعه شود به ← تسخيري 
طرّه در معناي لغوي ، زرشته مويي را گويند كه در كنارة گوش ها آويزان باشد . به امتداد لچك هاي قالي طرّه ميگيوند . در نتيجه لچك هايي كه داراي زائده هايي در امتداد طول يا عرضي قالي باشند ، لچك هاي طرّه دار ناميده مي شوند . همچنين به نوار باريكي كه دراطراف متن يا لوار قالي طراحي شده باشد نيز طرّه مي گويند . مراجعه شود به ← طرّة متن قالي مراجعه شود به ← طرّة لوار قالي 
طرّه دار طرحي از قالي كه لچك هاي آن داراي طره باشد . مراجعه شود به ← طرّه 
ظل السلطاني ( طرح ) طرحي از قالي ايران كه عمدتاً در اراك و فراهان و ملاير و ابر كوه و آباده بافته مي شود و منسوب به نمونه اي از طرح قالي است كه براي ظل السلطان فرزند بزرگ ناصرالدين شاه قاجار بافته شده است . اين طرح از واگيره اي با نقش گلدان پر گل شكل گرفته كه درمتن قالي تكرار شده است . 
فرش كلمه اي است عام و به آنچه كه بر زمين گسترده شود اطلاق مي شود . در بين عامه فرش به زير اندازي گفته مي شود كه با مواد اولية طبيعي يامصنوعي به صورت دستي يا ماشيني بافته شود . اگر چه گليم ، پلاس ، نمد، جاجيم و امثال آن نيز به عنوان فرش براي قالي دستباف يا ماشيني استفاده مي شودكه ويژگي مهم آن پرز داشتن است . 
عروسكي شكل تجريد شده انسان كه بيشتر در قاليهاي عشايري خصوصاً گبه كه نوعي قالي درشت باف است استفاده مي شود . نقوش عروسكي داراي رنگ هاي متنوع و شاد بوده و به صورت ساده طراحي شده است . 
شيردال نگاره اي باستاني است كه از دوران تمدن بابلي ها و سومري ها به دوران هخامنشي منتقل شده و نمادي از خداي نگهبان در براب شر و پليدي است . اين نگاره ، نقش حيواني است كه نيمي از آن در هيبت شير و نيمي ديگر شباهتي به يك پرندة افسانه اي بالدار دارد . در زبان لاتين به آن گريفتن (GRIFINE ) مي گويند . 
شكوفة پنج پر ( گل پنج پر
نقشي متداول از گلي كه داراي پنج گلبرگ است . اين نقش در اكثر مناطق بافت قالي مورد استفاده قرار مي گيرد و اغلب در حواشي و نوارهاي باريك جداكنندة حواشي و يا در اطراف عناصر تزييني موجود در متن قالي مورد استفاده قرار مي گيرد . 
شكري ( نقش ) نقشي است از حاشيه قالي كه ساقه اي مواج داردكه با حركت به سمت چپ و راست حاشيه ، فضاهايي ذوزنقه اي بوجود آورده است . بخش هاي ذوزنقه اي نيز باگل و برگ خصوصاً گل هاي سرخ تزيين مي شوند . زمينة اين حاشيه معمولاً به رنگ شكري ( سفيد استخواني ) است . 
شكارگاه ( طرح ) از طرح هيا زيبا و رايج درقالي است كه زا دوران صفويه باقي مانده است . از ويژگيهاي اين طرح وجود مناظر طبيعي ، جنگل ، چمنزار و مزغزار است كه سواراني با لباس هاي فاخر با به همراه داشتن تير و كمان و نيزه در تعقيب شكار مي باشند . اين طرح قبل از آنكه بر روي قالي پياده شود در مكاتب مختلف نگارگري به اوج خود رسيده است . طرح گرفت و گير نيز بعضاً به عنوان عناصر طرح مشاهده مي شود . ← گرفت و گير 
شرابه آويزه هاي متعدد كه از چلچراغ يا قنديل آويخته باشند . اين آويزه ها همچنين مي توانند از كلاله ها سرترنج ها يا ساير نقشمايه ها نيز آويزان باشند . 
شاه عباسي ( طرح ) طرحي از قالي كه از تلقين انواع گل شاه عباسي و شاخ و برگ ختايي به وجود مي آيد . اين نقوش به طرح كلي قالي كه به صورت لچك ترنج يا افشان طراحي شده است . اصالت ويژه اي يم بخشد و اوج هنر دورة صفوي را ياد آور مي شود . 
عشايري ← ايلياتي باف ← ايلياتي 
شاخ قوچي ← نقشمايه ← كله قوچي 
قنديل ( نقش ) شمعدان يا چلچراغي كه بوسيلة زنجير از سقف آويزان است . استفادة از قنديل درطرح هاي محرابي خصوصاٌ طرح هاي آناتولي متداول است . 
قرينه سازي ايجاد طرح و نقش به صورت قرينه نسبت به محور افقي يا عمودي . اين شيوه درطراحي نقوش قالي متداول بوده و نقشه هاي يك دوم و يك چهارم نمونه هايي بارز از قرينه سازي است . 
قرمزدانه حشره اي است شبيه به كفشدوزك كه داراي گونه هاي مختلفي از جمله مكزيكي ، لهستاني ، هندي و ... مي باشد . خشك شدة آن را مي سايند و از آن رنگ قرمز خوش رنگي به دست مي آورند . در زبان فارسي اين حشره به « كرم رنگ رزان « و در مناطق كرمان و خراسان بهنام « لاك » يا « قرمز دانه لاكي » معروف است . 
باغي ( طرح ) طرح باغي يا بوستاني برگرفته از باغات دوران اسلامي به ويژه دورة صفويه است كه در آثار هنري نگارگري و هنر قاليبافي به نحو شايسته اي مصور شده است . اين طرح حوضي درميان دارد و اطراف آن به وسيلة جوي هاي آب به بخش هايي تقسيم شده و مزيّن به درخت و گل وسبزه است . در برخي موارد نقش پرندگان نيز با آن تلفيق شده است . 
اُرنك واژه اي آذري است كه به قطعه اي از قالي بافته شده اطلاق مي شود كه به عنوان نقشة قالي مورد استفادة بافنده قرار مي گيرد . اُرنك ميتواند قسمت هاياساسي قالي را چون طرح و نقش متن يانقوش حاشيه هاي پهن و باريك و نوارها را نشان دهد . 
بوستان ( طرح ) ← باغي 
ساقه شكسته ← هندسي 
شاخ گوزني ← بوينوز 
توساغي نقشي هندسي است كه به علت شباهت آن با لاك پشت در زبان آذري به آن توسباغي مي گويند . در برخي مناطق به نقش سماوري نيز كه درحاشية پهن قالي استفاده مي شود نيز توسباغي گفته مي شود . اين نقش درحاشية اكثر قالي هاي منطقة كردستان و ايلات افشار ، خصوصاً حاشيه هاي طرح اصيل ماهي در هم استفاده مي شود . 
چهاربازويي نقشي كه شكل كلي آن بر اساس نقش چليپا و به صورت متنوع طراحي مي شود و ويژگي مهم آن داشتن چهار بازو است كه در چهار جهت طراحي شده است . اين نقش در مناطق مختلف ايران رايج است . 
حلزوني ساختار هندسي چرخش دوار بند اسليمي و بند ختايي كه به صورت مارپيچ طراحي شده و دايره هاي آن هر قدر كه به مركز نقش نزديكتر مي شوند كوچكتر مي گردند . 
خرچنگي ( نقش ) نقوشي از قالي كه مشابهتي با شكل كلي خرچنگ دارد . اين نقوش در متن و حواشي قالي به كار مي رود و معمولا ًبه صورت هندسي طراحي مي شود . زوايد اين نقش دست و پاي خرچنگ را تداعي مي كند . 
پاشتري نقشي هندسي است كه بر پايه اثر پاي شتر طراحي شده است . اين نقش بااستفاده زا شكل هندسي هشت ضلعي يا مستطيل طراحي شده و در اطراف آن نقشي از جاي پاي شتر تكرار شده است . 
دو ترنج ( نقش ) طرح ايلياتي است كه نقش ترنج هندسي آن در طرل قالي دو بار تكرار شده است . اين طرح يكي از طرح هاي اصيل عشاير افشار است كه به « قوبا » يا « كوبا » معروف است . در اين طرح شكل ترنج به صورت لوزي يا شش ضلعي طراحي مي شود . 
تخت باف شيوه اي در بافت قالي است كه بيشتر درمناطق عشايري و روستايي رواج دارد . اين شيوه تارهاي چله فاصلة بيشتري از هم داشته و دريك صف دركنار هم قرار مي گيرند . اين نوع بافت تك پود بوده و چلة آن معمولا ًا زجنس پشم مي باشد . قالي بافته شده با اين شيوه از انعطاف بيشتري برخوردار است . 
پرده اي قالي ياقاليچه اي كه به عنوان پرده مورد استفاده قرار ميگيرد . قاليچه هاي پرده اي دراندازه هاي مختلف بافته مي شوند . در برخي از آنان در امتداد محور تقارن طولي ، شكافي در نظر گرفته شده تا عبور و مرور از آن به سهولت انجام شود . اين گونه قاليچه ها اكثرا ً ريز باف بوده و براياماكن مذهبي مورد استفاده قرار مي گيرند . 
صورت ( نقش ) نقش صورت انسان كه به شكل طبيعي يا تجريدي طراحي شده است . ← تصويري 
صوف باف همان گليم باف ابتدا و انتهاي قالي است با تفاوت كه شيارهاي اين نوع بافت افقي و همسو با پود مي باشد. زمينة برخي از قالي ها و قاليچه ها با نخ هاي نقره اي و طلايي ( گلابتون ) صوف بافي شده و نقوش به صورت برجسته بافته شده است . 
طاق نما ( نقش ) شكل طاق مانند بالاي محراب يا ورودي شبستان ها يا ايوان هاي اطراف صحن كه معمولاً روي ستون هايي قرار گرفته است . 
طبيعت گرا طرحي كه نقش پردازي آن عين به عين برگرفتة از طبيعت باشد . طراحي مجموعة عملياتي است كه قبل از بافت و براي تهية نقشة قالي انجام مي شود . ابتدا تركيب بندي قالي تعيين شده و سپس طراحي نقوش هر بخش اننجام ميگيرد . نقوش سنتي ختاي و اسليمي ، نقوش هندسي ، نقوش گل فرنگ ، طرح حيوانات و تصاوير انساني از جمله عناصر تشكيل دهندة طرح يك قالي است . 
دسته گلي ( نقشمايه ) مجموعه اي از گلها كه به صورت دسته اي و يا در گلدان طراحي شده است . اين طرح در اغلب نقاط ايران به ويژه كرمان ، قم و اراك بافته مي شود و اصطلاحا ًبه « كومه » يا « كومه اي » و « كومه گل » و « دسته گل اراك » معروف است . سربند اسليمي نقشي است كه با استفاده از چنگ اسليمي و شكل هاي متنوع آن طراحي مي شود . ساقه اسليمي از سربند اسليمي جدا مي گردد و در جهت مخالف چرخش قبلي ادامه مسير مي دهد . در واقع سربند اسليمي وظيفه اتصال بندهاي اسليمي را به يكديگر دارد و به محل جدا شدن بند نيز زيبايي خاصي مي بخشد . 
زمينه به سطح زيرين نقوش كه معمولاً با رنگي يكدست مشخص شده است اطلاق مي شود . زمينة حاشيه ، زمينة متن ، زمينة لچك ، زمينة ترنج و ... ازجمله آنها است . در برخي موارد در مقايسه با حواشي به محدودة متن قالي نيز زمينه گفته مي شود .
گل ابريشم قالي يا قاليچه اي كه تعداد اندكي ازگل هاي آن كه عموماً داراي رنگ هاي روشن مي باشند با نخ ابريشم بافته شده است . اين گل ها در كنار ساير نقوش كه با الياف پشمي بافته شده اند همچون ستاره اي درخشان به نظر مي رسند . 
گل و مرغ ( طرح ) تركيبي از گل هاي متنوع زنبق ، سنبل ، سرخ و ... با پرندگان نغمه خوان چون بلبل كه روي شاخ هاي گل نشسته و نغمه سرايي مي گند . اين طرح كه در نگارگري خصوصاً در تجليد كتاب مورد استفاده قرار مي گيرد . از دورة قاجار به طرح قالي ها راه يافت و مورد استفاده قرار گرفت .