به گزارش اتحادیه قالیبافان تبریز ، ورني يكي از زيراندازهاي سنتي منطقه آذربايجان ميباشد كه در منطقه اهر و ارسباران به صورت وسيعي توسط زنان عشاير بافته ميشود. مشخصات فني ورني به شرح زير ميباشد: 

دار ورني در دو نوع فلزي و چوبي ساخته ميشود كه بصورت عمودي چله كشي شده و از جنس نخ، پشم و ابريشم ميباشد. 
زمينه معمولا از جنس پشم تازه، تمام ابريشم و يا پشم كهنه (تهيه شده از مصالح جاجيم هاي مستعمل) ميباشد. نقوش بافته شده به صورت ذهني ميباشد اما امروزه نقشه هاي جديدي آماده و بافته ميشود. رنگرزي الياف ورني به هر دو شيوه شيميايي و گياهي انجام ميگيرد. ورني معمولا در ابعاد (90× 60) و (150× 100) و (200×120) و (300×200) و (350× 250) و (400× 300) و (600× 400) و (800× 500) سانتي متر بافته ميشوند. ورني به برخي كشورهاي اروپائي و امريكا صادر ميگردد.

ورنی که تغییر یافته سماک است یادگار دستان پر زحمت و پر ذوق عشایر مناطق ارسباران، اهر و مغان است که با گذشت ۱۰۰ سال از عمر خود توانسته مرزها را در نوردیده و از روستا به شهرها و از شهرها به کشورهای مختلف سفر کرده و جایگاه ویژه‌ای را برای خود در میان هنر دوستان و علاقه‌مندان صنایع دستی در سراسر این گیتی بدست آورد.

نقشه ورنی نشانگر اعتقادات، آداب و رسوم و باورهای مردم این منطقه است و بیشتر در بافت آن از تخیلات ذهنی و شکل حیوانات و پرندگان استفاده می‌شود و معمولاً برای رنگ‌بندی ورنی از رنگ‌های لاکی، کرم، آبی روشن، سفید و پیازی استفاده شده و در ابعاد مختلف و به بازار عرضه می‌شود.
هنر ۱۰۰ ساله ورنی در سال‌های اخیر توانست خود را در ردیف صنایع مطرح کند تا جایی که در حال حاضر سهم چهار درصدی صادرات غیر نفتی استان آذربایجان‌شرقی را از آن خود کرده است.

تاریخچه ورنی
ورنی عمدتا در منطقه قره داغ شامل شهرستانهای اهر و کلیبر توسط عشایر و برخی روستائیان منطقه و منطقه مغان شامل شهرستانهای گرمی، بیله سوار مغان، پارس آباد مغان، خیاو (مشگین شهر) بافته می شود. خاستگاه اصلی این صنعت منطقه عشایری آذربایجان بوده که از آنجا به دیگر مناطق گسترش یافته است. گلیم یک رو یا ورنی در جمهوری آذربایجان و شمال شرق ترکیه به نام سوماک یا سومه می نامند. محل اصلی تولید ورنی منطقه قره باغ آذربایجان شوروی بوده که براثر روابط و علقه های فرهنگی عشیره یی و ترددهایی که در دو کناره رودخانه ارس انجام پذیرفته بتدریج تولید ورنی ابتدا در منطقه ارسباران و سپس در بین ایلات و عشایر دشت مغان رایج گردیده است.

در حال حاضر تولید ورنی در سطح جهانی منحصر به ایران بوده و در ایران هم فقط در مناطق فوق الذکر وجود دارد. ویژگی تولید، عمل اقتباس یا مشابه سازی نظیر بسیاری از زیراندازهای دیگر از قبیل قالی و گلیم و… را در سایر نقاط ایران و جهان دشوار و حتی غیر ممکن می سازد. ورنی های تولیدی آذربایجان معمولا در زمینه رنگهای لاکی، سرمه ای، کرم، سفید، پیازی و آبی روشن با نقش حیوانات در وسط و حاشیه تولید می گردد.

محصول ورنی به عنوان نوعی زیرانداز، مفرش یا وسیله حمل اسباب و اثاث منزل عمدتا در منطقه کوچ و استقرار عشایر شاهسون مغان در آذربایجان و برخی نواحی پیرامونی و مرتبط با جمعیت و جوامع مستقر در این نواحی تداوم و تکوین یافته است.

ورنی Varni و معرفی محصول ورنی

ورنی یا سوماک، شاخص ترین صنعت دستی عشایر آذربایجان، نوعی گلیم یک رو یا گلیم فرش نما و بدون پرز است که به سبک پود پیچی یعنی گذراندن پود اصلی از تار و پیچش نخ به دور نخ های تار شکل گرفته و نقش می پذیرد. ورنی نه فرش است نه گلیم. بلکه نوعی زیرانداز است که هم سادگی و سبکی گلیم را دارد و هم ظرافت و زیبایی قالی را، ورنی به دلیل عدم استفاده از گره در بافت آن جزو گلیم و از جهت طرح، نقشه و شکل ظاهری آن مشابه قالی به نظر می آید.

اجزا تشکیل دهنده ورنی

ورنی از قسمت کناره به سمت داخل به سه بخش اصلی زیر قابل تشخیص است:

1- حاشیه: از اجزاء اصلی نقشه ورنی بوده است و همانند چهارچوب یا قابی دور متن اصلی را احاطه کرده است، حاشیه خود از چهار قسمت به نامهای لور- زنجیره- حاشیه کوچک- حاشیه بزرگ تشکیل شده است. لور بیرونی ترین قسمت حاشیه بوده و بعد از آن زنجیره و سپس حاشیه کوچک در دو طرف حاشیه بزرگ قرار دارد معمولا چهار قسمت مورد اشاره حاشیه حدود 20 درصد عرض ورنی را به خود اختصاص می دهد.

2- متن یا زمینه اصلی: به فضای داخلی محصور بین قسمتهای مختلف حاشیه ورنی متن یا زمینه ورنی گفته می شود. متن بیشترین حجم و فضای ورنی را به خود اختصاص می دهد و متناسب با نگاره ها و نقوش پیاده شده در آن نقش یا طرحهای مختلف به خود می گیرد.

3- ترنج: طرح یا بخش میانی ورنی را تشکیل می دهد و معمولا با اشکال هندسی مختلف مانند دایره، لوزی، بیضی و انواع دیگر ضلعی نقش زده می شود. یک ورنی متناسب با بعد و اندازه و یا نوع طرح یا نقشه ممکن است دارای یک یا چند ترنج باشد در اصطلاح محلی به ترنج وسط ورنی، گول (Gul) گفته می شود که معادل واژه حوض است.

تولید ورنی عموما در نقاط قشلاقی انجام می پذیرد و نقوشی که بر روی این گلیم فرش نما نقش می بندد نشانگر محیط زیست و انعکاس آن در اذهان زنان و دختران عشایر است و نمودار ذهن توانا و استعدادهای با لقوه فکری آنان می باشد.

بیشتر نقوش از اشکال حیوانات و وحوش منطقه تا ثیر پذیرفته و نقش عمده حیوانات عبارتست از : گوزن، مرغ و خروس،گریه، مار، پرندگان محلی، آهو، گوسفند، ببر، شتر، شیر، روباه، شغال، طاووس، گرگ، سگ گله، عقاب، بوقلمون و غیره است. تولید این صنعت صرفا خانگی بوده و ابزار آن از قبیل دار، دفتین و هاف و کجو می باشد که همگی در محل تهیه می شود و غالبا در همان اطاقی که خانوار عشایری سکونت دارد تولید صورت می پذیرد. ساعات کار توسط زنان و دختران به هیچ عنوان تابع شرایط و نظم و ترتیب خاصی نیست، زیرا تنها در زمان های فراغت از امور جاری خانه و مشغله های دیگر تولید انجام می گیرد.

اندازه ورنی های تولیدی به شرح زیر است :

1- ورنی قالیچه با ابعاد۱۲۰*۲۵۰ سانتیمتر

2- ورنی کناره با ابعاد۱۲۵*۳۲۰ سانتیمتر

3- ورنی کناره بزرگ با ابعاد ۱۵۰*۳۲۰ سانتیمتر

4- ورنی پشتی با ابعاد۷۰*۱۰۰ سانتیمتر و ۶۰*۹۰ سانتیمتر

5- ورنی قالی با ابعاد ۲۰۰*۳۰۰ سانتیمتر

6- ورنی زرع ونیم (جفت) با ابعاد۱۱۵*۱۶۰ سانتیمتر

صنایع دستی عشایر ایل قره داغ

ایل قره داغ ارسباران علاوه بر ورنی صنایع دستی دیگرنیز تولید می کنند که عبارتند از:

خالچا ( قالیچه ): بافت قالیچه از اصیل ترین هنر عشایر است. قالیچه ها در قطعات کوچک و قابل حمل با قرار دادن از نقش ها و طرح ها ی متنوع و اشکال هندسی در آن بافته می شود.

جوال (javal ): جوال کیسه ی بزرگی از جنس گلیم است که برای حمل موادی چون آرد، علوفه، کنجاله، کاوه و… به کار می رود. معمولاً فاقد نقش است. جوال ابتدا مانند گلیم بافته می شود و سپس مانند کیسه سه طرف آن دوخته می شود. سر جوال را برای آن که محکم باشد ، چند لا تا کرده ، می دوزند .
اجاق قیراغی ( اجاق کناری ): شبیه گلیم و جاجیم به شکل مکعب مستطیل بافته و دوخته می شود در کنار اجاق مورد استفاده و در حمل و نقل لوازم عشایری به عنوان صندوق استفاده می شود(در شهرها برای رویه ی کاناپه و مبل مورد استفاده قرار می گیرد). از دیگر صنایع دستی عشایر قره داغ می توان از دوز تورباسی( نمکدان ) نام برد.

تندیر دیبی tandir dibi( تنور کنار ): نوعی دستباف عشایری است که ظرافت گلیم و جاجیم است. در زمستان ها و به هنگام استراحت و در قطعات کوچک بافته می شود. این دستبافته در حین نان پزی در کنار تنور مورد استفاده قرار می گیرد.

فرمش( مفرش ): این دست بافته به شکل مکعب مستطیل بوده، سطوح آن قبلاً بافته شده، سپس به هم دوخته می شود. مفرش برای نگهداری رختخواب و وسایل خواب و لوازم ضروری استفاده می شود. در هنگام کوچ وسیله بسیار مناسبی برای قرار دادن و حمل و نقل وسایل مختلف می باشد.
مسند( گلیم چه ): مسند، گلیم چه ای است در اندازه 80×150 سانتی متر که بسیار محکم و ریز باف بوده و بیشتر جنبه ی خود مصرفی و تزئینی دارد. – از مرغوب ترین مسندها بهترین ”مخده “ و ” پشتی “ ساخته می شود.

خورجین( جوال کوچک ) : خورجین برای حمل اشیاء و وسایل ضروری تهیه می شود. نقوش جالبی در این بافته به کار می رود و در جریان کوچ از آن استفاده می نمایند. اگر دو طرف خورجین را از هم جدا کنند، در واقع دو جوال بوجود می آید.

هیبه( ساک و کیسه پشتی( hiba ) ) : این صنعت دستی شبیه خورجین اما از آن کوچکتر است. لوازم ضروری کوچک را در آن جای داده و هنگام سفر روی دوش می اندازد. پوشش خارجی هیبه دست باف بوده و دارای نقش و نگار و رنگ های جالبی است.

کئچه ( نمد ) : بهترین و مرسومترین زیرانداز کف آلاچیق و پوشش خارجی آن است. از بهترین پشم گوسفند تهیه می شود. نمد مزایای زیادی نسبت به گلیم و زیلو دارد. از پشم دام ها به آسانی و در کمترین مدت تولید می شود. در زمین های نمناک و مرطوب مفید است. در تهیه ی جل اسب و جهاز شتر و پوشش خارجی آلاچیق به کار می رود. بسیار سبک و قابل حمل و نقل است. بر روی نمد اقسام گلدوزی که حاصل هنر و ذوق زنان است انجام می گیرد.

انواع ورنی :

ورنی ها براساس مواد اولیه مورد استفاده در آنها به انواع ذیر تقسیم می شوند:

ورنی های پشمی : در این نوع ورنی، تارها از پنبه یا نخ و پود و پود اضافی (زمینه) از نخ خامه رنگ شده حاصل از پشم گوسفندی می باشد.

ورنی پشمی ابریشمی : در این نوع ورنی، تار از نخ یا پشم، پود از نخ و پود اضافی یا زمینه از ابریشم می باشد.

ورنی کف ابریشم : در این نوع ورنی تار نخ یا پشم بوده و پود هم نخ می باشد ولی پود اضافی یا زمینه هم ابریشم است هم پشم و بیشترین رنگ ابریشم در این نوع ورنی رنگ سفید می باشد.

ورنی ابریشمی(ابریشم خالص) : که مواد اولیه استفاده در این نوع ورنی، تار و پود اصلی، (زمینه) از ابریشم پود از نخ می باشد.

 نحوه بافت ورنی

شیوه بافت ورنی، ایجاد نقوش گردان بسیار دشوار است و این نقوش در ورنی ها بسیار نادر بافته می شود. دار ورنی چهارچوبی مربع شکل است که تنها اختصاص به ورنی نداشته برای قالی بافی هم استفاده می شود و شامل اجزاء: سردار، زیردار، چپ رو، راست رو، ستونهای وسط، کوجو، چوب هاف، نیمکت یا تخته بند و گوه (برای دارهای چوبی) می باشد.

طول دار ورنی (درازای چپ رو و راست رو) مساوی است با نصف طول ورنی + 30 سانتیمتر و عرض آن (طول سردار و زیردار) برابر است با عرض ورنی + 20 سانتیمتر، دار ورنی به دو صورت افقی و عمودی است که دار افقی معمولاً در عشایر کوچ رو (به دلیل ارتفاع کم چادرهای عشایری) و دار عمودی معمولاً در ورنی های شهری استفاده می شود. برای ورنی بافی خامه ها کلاف نمی شود و به اندازه 40 سانتیمتر بریده شده به صورت بسته هایی که به آن آسما (آویزان) می گویند در بالای دار آویزان می شود.

ابزار کار ورنی بافی

– سیخ، – کارد یا قیچی، – آچار برای شل و سفت کردن پیج های متصل به دار، – دار چوبی یا فلزی،

– تخته بند یا نیمکت، – متر، – دفتین یا دفه

– شیوه کار

چله کشی و بافت ورنی

چله کشی یا چله دوانی در ورنی مشابه قالی است. به این صورت که چله کشی روی دار و بوسیله 2 نفر انجام می گیرد. قبل از چله کشی سالم بودن دار بوسیله متر امتحان می شود. دو نخ که به آنها نخ زه می گویند، با فاصله 40 سانتمیتر از یکدیگر روی دار به صورت افقی به راست رو و چپ رو بسته می شود تا هنگام چله کشی تار از زیر اولی و روی دومی و یا بالعکس عبور کند. در پایان عمل چله کشی به جای نخ زه پایینی چوب زه را رد می کنند که حداکثر 3 میلیمتر ضخامت، 2 تا 3 سانتیمتر عرض و طولی برابر عرض دار دارد. و به جای نخ زه بالایی چوب هاف را رد می کنند که فقط کمی ضخیم تر از چوب زه است.

بعد از پایان این مراحل به چله ها چوب کوجو می بندند که استوانه ای چوبی به قطر حدود 10 سانتیمتر است و وظیفه جا به جا کردن چله های زیر و رو در هنگام گلیم بافی و پود زنی را دارد و از پراکندگی ناهماهنگ چله ها جلوگیری می کند و مانع ایجاد عیب سره (متفاوت بودن عرض ورنی در دو انتهای بالاو پایین آن ) می شود.

برای شروع بافت دو چله، یکی زیر و یکی رو را بلند می کنند و نخ خامه را یک دور کامل به دور آن پیجانده کمی می کشند تا سفت شود. (گاهاً نخ خامه به جای دوتار به دور یک تار پیچیده می شود که در این صورت کیفیت ورنی بالا رفته، زمان بافت و مقدار مواد اولیه مورد نیاز بیشتر می شود) در مرحله بعدی بافت مطابق نقشه ذهنی یا موجود، همین عمل را با ادامه خامه تکرار می کنند و یا اضافی خامه را رها کرده گره بعدی را با خامه دیگری می زنند. همین عمل را تا پایان یک رج کامل ادامه می دهند و سپس پود کلفت را از لابه لای چله های زیر و رو رد کرده، دفه می زنند(در اثر جابه جا شدن کوجو هنگام زدن پود کلفت، جای چله های زیر و رو هم عوض می شود و پود کلفت بین چله ها به صورت مواج آرایش می یابد) در ورنی برخلاف قالی، پود نازک زده نمی شود.

از آنجا که طول دار تقریباً نصف طول ورنی است، پس از بافت نصف نقشه به سردار می رسند. در این زمان، به وسیله آچار پیچ وسط دار و راست رو و چپ رو را شل می کنند. (یا گوه ها را از راست روی دار چوبی بوسیله چکش در می آورند) که در نتیجه آن چله ها شل می شود و ورنی روی دار آزاد شده به آسانی گردانده می شود. ورنی را به سمت پایین کشیده تا قسمت بافته شده به پشت دار منتقل شود و ادامه بافت مقدور گردد. سپس دوباره دار را بحالت اول بر گردانده و عمل بافت را تا پایان نقشه ادامه می دهند. پس از پایان بافت دوباره دقیقاً به اندازه ابتدای کار گلیم بافته می شود. و بعد از آن چله ها را با فاصله 15 سانتیمتر از گلیم بافی سروته کار، قیچی کرده و ورنی را از دار جدا می کنند.

عمده‌ترین مشکل ورنی در بافت، جمع شدن کنارهای (شیرازه ) آن است. بافت این قسمت از ورنی، از سخت‌ترین قسمت های بافت محسوب می‌شود که باید در تهیه آن بسیار دقت شود. همچنین ورنی بدون نقشه بافته می‌شود و چون در بافت آن از گره استفاده نمی‌شود جزو انواع گلیم به حساب می‌آید و از لحاظ شکل ظاهری به قالی شباهت دارد. برای رفع این مشکل باید از گره قرضی یا تار قرضی استفاده شود.رنگ ورنی‌ها اصولا به رنک لاکی، سرمه ای، سفید پیازی و آبی روشن هستند.

جنس ورنی

جنس ورنی گاه تلفیقی از ابریشم یا پشم در گذشته عشایر “دشت مغان”، “گرمادوز” و “ارسباران” پشم حاصل از دام هایشان را با دوک‌های معمولی می‌ریسیدند و به روش ابتدایی رنگ ریزی می کردند و آن را برای بافت ورنی آماده می‌ساختند. نوع و شکل ورنی ممکن است در ایلات و عشایر گوناگون متفاوت باشد، زیرا این صنعت ابتدا توسط عشایر تولید شده است.هم اکنون نیز ایل‌های بختیاری، بلوچ، قشقایی، مغان و ارسباران از ورنی استفاده می‌کنند.

نتیجه گیری و ارائه پیشنهادات

ورنی در میان عشایر شاهسون،روستاهای کلیبر، خداآفرین، هوراند، روستاهای بخش مرکزی ارسباران و دیگر مناطق کشور از رونق قابل توجهی برخوردار بوده و در حال حاضر کشور ما تنها صادرکننده این محصول است. این محصول هم بر روی دار افقی و هم بر روی دار عمودی بافته می شود که در داخل چادر و خانه‌های روستائیان و عشایر مستقر می‌شود. از انواع ورنی در آذربایجان شرقی می‌توان به ورنی قالی، ورنی کناره بزرک، ورنی کناره، ورنی ذرع و نیم (جفت )، ورنی قالیچه و ورنی پشتی اشاره کرد.نقشه ورنی نشانگر اعتقادات، آداب و رسوم و باورهای مردم این منطقه است و بیشتر دربافت آن از تخیلات ذهنی و شکل حیوانات و پرندگان استفاده می شود. در مناطق وسیعی از ارسباران( اهر، کلیبر، هوراند، ورزقان، آبش احمد و خداآفرین ) ورنی بافی رواج داشته و مردم منطقه معمولاً مواد اولیه خود را از دلالان بومی و غیربومی گرفته و ورنی بافته شده را به صاحب همان مواد اولیه تحویل داده و فقط دستمزد دریافت می‌کنند .

ارائه پیشنهاد :

– حمایت‌های دولت از طریق پرداخت وام تسهیلات بانکی کم بهره، به بافندگان ورنی خصوصاً عشایر منطقه.

– تشکیل کمیته ای متشکل از سازمان میراث فرهنگی و امور عشایری برای ارایه راهکارهای مناسب عملی به منظور تدوین برنامه های لازم در رونق این صنعت.

– معرفی و تشویق بافندگان و آموزش دهندگان بافت گلیم و ورنی و … به عنوان حافظان و میراث داران فرهنگ اصیل، بومی و ملی منطقه و استان.

– شناسایی و صدور مجوزهای صنایع دستی برای بافندگان صنایع دستی.

– برگزاری نمایشگاه‌های متعدد صنایع دستی در سطح استان و همچنین مشارکت در نمایشگاه‌های سراسری صنایع دستی در ایران و نمایشگاه‌های بین‌المللی خارج از کشور با هدف توسعه و ترویج هنر ورنی بافی است.

– ایجاد کارگاه‌های آموزش ورنی، به صورت مقدماتی دایر می‌شود.

– حمایت مسئولین استانی و شهرستانی از صنعت دستبافت به عنوان نشانه اصالت عشایر آذربایجان شرقی و ارسباران.

– فعال شدن دوره های آموزشی در مناطق روستایی و عشایری و نظارت کارشناسان ذیربط در جهت بهبافی ورنی.

– نیاز سنجی بازار کشورهای اروپایی، آسیایی، آفریقایی و سایر کشورها و بافت ورنی براساس سلیقه ها و نیاز متناسب با هر کشوری متقاضی خصوصاً برای زیرپایی، رومیزی، بالشیریال روصندلی خودرو و غیره.

– فراهم نمودن مقدمات لازم برای ایجاد نمایشگاه ها در خارج از کشور با همکاری وزارت جهاد کشاورزی، سازمان امور عشایری و سازمان میراث فرهنگی و گردشگری.

منابع و مأخذ
1- بالاگر، حسن و مصطفی قربان موحد(1389)، صنایع دستی و گردشگری در توسعه و شکوفایی منطقه ارسباران، سایت خبرگزاری ایسکانیوز.
2- فکری، سعید 1387، صنایع دستی مهم عشایر ایل قره داغ.

انتهای پیام/